Y mae pobl wedi bod yn ymgartrefu yn Nant Gwrtheyrn ers miloedd o flynyddoedd. Trwy gyfnodau o amaethu, chwarelu a chloddio, mae’r tir wedi cynnal bywyd ac wedi ymorol am incwm i’w drigolion. Ond oherwydd lleoliad anghysbell y Nant roedd bywyd yn galed iawn ar adegau i’r teuluoedd oedd yn byw yno.
Hanes Nant Gwrtheyrn
150CC hyd at 400OC
Hanes cynnar hyd nes y 5ed ganrif
Y dystiolaeth archeolegol gynharaf o bobl yn ymsefydlu yn yr ardal ydy’r ddwy fryngaer enwog o Oes yr Haearn sy’n coroni’r tir uchel uwchben Nant Gwrtheyrn. Bu pobl yn byw yn Nhre’r Ceiri a’r Eifl rhwng 150 CC a 400 OC. Ychydig a wyddom am y trigolion cynnar yma, ar wahân i’r ffaith eu bod yn dibynnu’n helaeth ar yr haearn lleol ac yn ei allforio a’i werthu.
4edd Ganrif
Adeiladwyd rhwydwaith ffyrdd gan y Rhufeiniaid i gysylltu Caernarfon, Meirionnydd, Aberhonddu a Cheredigion i symud haearn.
5ed Ganrif
Y Brenin Gwrtheyrn yn ffoi rhag ei elynion i Nant Gwrtheyrn. Yn fuan ar ôl marwolaeth Gwrtheyrn, cyrhaeddodd tri mynach yn y Nant ar eu ffordd i fynachlog ar Ynys Enlli. Pysgotwyr oedd y bobl leol ac roeddent yn casáu’r newydd-ddyfodiaid Cristnogol, a gwrthodwyd syniad y mynachod o adeiladu Eglwys yn y Nant. O ganlyniad, gorfodwyd y mynachod i ffoi am eu bywydau.
1770au
Thomas Pennant
Yn y 1770au, ysgrifennodd Thomas Pennant am garnedd wedi’i lleoli ger y môr yn Nant Gwrtheyrn. Credir mai bedd carreg wedi’i orchuddio â thywyrch oedd hwn mewn gwirionedd, ac fe gyfeirid ato’n lleol fel Bedd Gwrtheyrn. Yn ôl Pennant, roedd trigolion y Nant wedi agor y bedd ac wedi dod o hyd i arch yn cynnwys esgyrn dyn tal ynddo.
Thomas Pennant
Thomas Gainsborough
Gyda diolch i Amgueddfa Genedlaethol Cymru
1750
Rhys a Meinir
Chwedl drist Rhys a Meinir, y ddau yn byw ar ffermydd yn Nant Gwrtheyrn
1770
Thomas Pennant yn teithio drwy Gymru, ac yn ysgrifennu 'Teithiau Cymru' sy'n disgrifio bedd Gwrtheyrn a theuluoedd y tair fferm yn yr ardal.
1794
Elis Bach Y Nant yn cael ei eni yn Fferm Tŷ Uchaf
Y Chwarelwyr, c. 1870
1850au
Yr Oes Ddiwydiannol
Yn y 1850au, roedd dinasoedd fel Lerpwl, Manceinion a Phenbedw yn tyfu’n gyflym ac roedd angen llawer iawn o ddeunyddiau adeiladu ar eu cyfer. Roedd rhaid cael ffyrdd gydag wyneb cadarn i ymdopi â’r holl draffig a daeth galw mawr am sets ithfaen.
Beth yw Set?
Set ydy darn o ithfaen wedi’i siapio’n fricsen sgwâr neu hirsgwar. Roedd y sets hyn yn cael eu defnyddio i roi wyneb ar strydoedd trwy Brydain.
1851
Agorwyd y chwarel ithfaen gyntaf yn Nant Gwrtheyrn gan Hugh Owen o Ynys Môn
1861
Kneeshaw a Lupton, cwmni o Lerpwl yn cymryd rheolaeth o Nant Gwrtheyrn ac yn agor chwarel ar ochr ddeheuol y Bae.
1875
Adeiladwyd Capel Seilo ar gyfer y Methodistiaid Calfinaidd
1878
Adeiladwyd 26 o dai newydd ar ffurf dau deras (Mountain view a Sea View) ar gyfer gweithwyr chwareli Port y Nant.
1886
Cyfrifiad yn dangos bod nifer y bobl sy'n byw yn Nant Gwrtheyrn wedi cynyddu i 200.
1890au
Roedd cloddio am ithfaen yn llwyddiant mawr, ac o fewn ychydig flynyddoedd roedd tair chwarel wedi eu hagor yn y Nant:
Cae’r Nant
Porth y Nant
Carreg y Llam
O ganlyniad, roedd llongau 150-200 tunnell yn cael eu llwytho a’u hanfon i’r dinasoedd diwydiannol yn rheolaidd gan ddychwelyd gyda phob math o gynnyrch nad oedd ar gael yn lleol i’r chwarelwyr.
1900
Roedd gan Gapel Seilo 40 o bobl ar eu llyfrau ac roedd tua 60 yn mynd i’r ysgol Sul.
1908
Mewn ymgais i wella safon addysg, cymerodd Cyngor Sir Gaernarfon reolaeth dros addysg yn Nant Gwrtheyrn - Roedd y safon yn annigonol cyn hynny.
1910
Lewis Jones Roberts, arolygydd addysg ar gyfer yr AEM yn awgrymu newid yr enw o Bort y Nant i Nant Gwrtheyrn.
1914
Y parch GW Jones, Parc, Ynys Môn yn pregethu yn Seilo am y tro diwethaf.
1925
Tirlithriad yn Nant Gwrtheyrn a dinistrio’r barics am byth.
1930au
Diwedd cyfnod...
Arafodd y galw am ithfaen yn sylweddol
Er i’r pentref gael adfywiad yn y 1930au fel y cododd y galw am ithfaen drachefn i adeiladu ffyrdd a thwnelau, ddaeth ffyniant y gorffennol ddim yn ôl.
Ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd yn 1939, caeodd Chwarel y Nant am y tro olaf a gadawodd y teuluoedd y pentref fesul un.
1934
Dringo'r allt!
Gwyliwch y car cyntaf yn dringo’r allt allan o’r pentref.
1943
Yr ysbïwr o’r Almaen neu Mrs Margaret Gladys Fisher (o Feddgelert) yn marw mewn tân, mewn cwt pren o'r enw 'Y pedwar gwynt' uwch chwarel Carreg y Llam.
1948
Ysgol Nant Gwrtheyrn yn cau ei drysau am byth.
1959
Y teulu olaf yn gadael y Nant am byth gan adael y pentref yn wag.
Y 1970au Cynnar
Comiwn New Atlantis
Yn ystod y 1970au cynnar, cafodd y pentref ei feddiannu gan hipis y New Atlantis Commune. Fe fuon nhw’n byw yno heb gyflenwad dŵr na thrydan na system garthffosiaeth. Fe achoson nhw lawer o ddifrod i’r Nant gan losgi lloriau a drysau fel coed tân a gorchuddio’r waliau â graffiti. Am olygfa drist oedd hon i unrhyw un oedd ag atgofion arbennig am gymuned glòs a chwareli prysur y Nant! Pan adawodd aelodau’r comiwn y Nant, cafodd yr adeiladau eu gadael yn adfeilion.
Breuddwyd a ddaeth yn ffaith
Yn 1970, symudodd y Meddyg Carl Clowes o`i swydd arbenigol yn Ysbyty Christie, Manceinion i redeg meddygfa Llanaelhaearn ar ei ben ei hun. Roedd ef a’i wraig Dorothi yn benderfynol o fagu eu plant yn siaradwyr Cymraeg. Ond yr hyn a ganfu oedd cymuned yn wynebu problemau gwirioneddol, a theimlodd y dylai rhywbeth gael ei wneud ynglŷn â’r sefyllfa. Roedd chwarel ithfaen gyfagos yn Nhrefor ar fin cau ac roedd Ysgol Llanaelhaearn hefyd dan fygythiad o gael ei chau. Roedd rhaid creu cyfleoedd cyflogaeth newydd yn yr ardal os oedd hi am oroesi.
Ers i Ddeddf gyntaf yr Iaith Gymraeg ddod i rym yn 1967 roedd galw cynyddol am weithwyr dwyieithog mewn sefydliadau cyhoeddus. Roedd y meddyg o`r farn bod angen canolfan breswyl fyddai’n agored drwy gydol y flwyddyn i gynnig cyrsiau Cymraeg i sicrhau hyn.
Wrth i’r ddau syniad asio gyda’i gilydd, ac er bod yr adeiladau yn adfeilion erbyn y 70au, penderfynwyd sefydlu canolfan bwrpasol yn y Nant a fyddai yn creu gwaith ar gyfer pobl leol ac yn rhoi hwb angenrheidiol i’r iaith Gymraeg.
Mehefin 1972
Wedi iddo ef ei holi flwyddyn ynghynt, rhodd Mrs Knox, gwraig i gyn-reolwr y Nant, wybod i Dr Carl Clowes am `barodrwydd` ARC i werthu’r Nant.
1972 - 1978
Ymgyrch gyhoeddusrwydd gref o lobio, denu cefnogaeth gan y cynghorau lleol, deisebu a llythyrau yn y wasg.
Byw fyddi Nant Gwrtheyrn
Gorffennaf 1978
Trafodaethau i brynu’r pentref gyda AMEY Roadstone Corporation (ARC) yn dod i ben a throsglwyddwyd eiddo Porth y Nant i Ymddiriedolaeth Nant Gwrtheyrn am y swm o £25,000. Bu codi arian ar raddfa enfawr trwy Gymru benbaladr er mwyn cael cefnogaeth i’r prosiect a bydd Nant Gwrtheyrn yn nyled pobl Cymru am byth am eu ffydd, eu penderfyniad a’u haelioni.
1978 – 1982
Sefydlu apêl lwyddiannus i godi arian i wneud gwelliannau cychwynnol i’r tai a defnyddio’r cynllun MSC (Comisiwn Gwasanaethau’r Llafurlu) i noddi rhai o’r gwelliannau.
1982
Cynhaliwyd gwersi Cymraeg am y tro cyntaf yng Nghanolfan Iaith a Threftadaeth Nant Gwrtheyrn gan y tiwtoriaid gwirfoddol, Merfyn Morgan a Gwenno Hywyn, i Sain generadur disel.
1982 – 1990au
Parhau i wneud gwelliannau i’r Tai, y Plas a Chaffi Meinir gyda chymorth hael amryw o wirfoddolwyr a chyfranwyr ledled Cymru. Mae enwau’r tai hyd heddiw yn cynrychioli natur y noddwyr hael hyn. Erbyn y 90au, roedd y gwelliannau sylfaenol wedi eu gwneud a’r ‘gwasanaethau’ yn eu lle.
1987
Penodi Meic Raymant fel prif diwtor cyntaf y Nant.
1990au
Cyfnod o sefydlogi, gwneud mân welliannau i’r tai ac arbrofi gyda’r farchnad.
1994
Pobl y Chyff yn dod ar gwrs i'r Nant!
2000 ymlaen
Yr oes fodern
Agorwyd y Ganolfan Dreftadaeth yng Nghapel Seilo yn 2003 a arweiniodd at nifer cynyddol o ymwelwyr dyddiol yn ymweld â’r Nant yn y blynyddoedd i ddod. Cyfrannodd Nant Gwrtheyrn dros £0.7 miliwn i economi Pen Llŷn yn 2003.
2003
Capel Seilo yn agor fel Canolfan Dreftadaeth gyda chyngerdd agoriadol gan y Super Furry Animals a Rhys Ifans.
2008
Gwaith mawr i uwchraddio'r ffordd yn cwblhau a chaniatáu i fysiau 70 sedd gael mynediad i’r pentref.
2011
Prif Weinidog Cymru, Carwyn Jones, yn agor y datblygiad gwerth £5 miliwn yn swyddogol.
2015
Caffi
Gwaith i uwchraddio ac estynu'r Caffi yn cael ei gwblhau
2016
Agoriad swyddogol Tŷ Canol
Cyfleusterau newydd sbon gyda llety ychwanegol ar gyfer hyd at 38 o bobl yn cael ei agor gan Weinidog Llywodraeth Cymru, Alun Davies.