Hanes Nant Gwrtheyrn

Y dystiolaeth archeolegol gynharaf o bobl yn ymsefydlu yn yr ardal ydy’r ddwy fryngaer enwog o Oes yr Haearn sy’n coroni’r tir uchel uwchben Nant Gwrtheyrn. Bu pobl yn byw yn Nhre’r Ceiri a’r Eifl rhwng 150 CC a 400 OC. Ychydig a wyddom am y trigolion cynnar yma, ar wahân i’r ffaith eu bod yn dibynnu’n helaeth ar yr haearn lleol ac yn ei allforio a’i werthu.

Set ydy darn o ithfaen wedi’i siapio’n fricsen sgwâr neu hirsgwar. Roedd y sets hyn yn cael eu defnyddio i roi wyneb ar strydoedd trwy Brydain.

Roedd cloddio am ithfaen yn llwyddiant mawr, ac o fewn ychydig flynyddoedd roedd tair chwarel wedi eu hagor yn y Nant:

Cae’r Nant
Porth y Nant
Carreg y Llam

O ganlyniad, roedd llongau 150-200 tunnell yn cael eu llwytho a’u hanfon i’r dinasoedd diwydiannol yn rheolaidd gan ddychwelyd gyda phob math o gynnyrch nad oedd ar gael yn lleol i’r chwarelwyr.

The demand for granite for roads reduced dramatically.

Soon after First World War- The owners of Porth y Nant quarry amalgamated, Roadstone Corporation decided to close the quarry for the final time.

When the Second World War broke out in 1939, Nant Quarry closed for the final time, and one by one the families left the village.

Yn ystod y 1970au cynnar, cafodd y pentref ei feddiannu gan hipis y New Atlantis Commune. Fe fuon nhw’n byw yno heb gyflenwad dŵr na thrydan na system garthffosiaeth. Fe achoson nhw lawer o ddifrod i’r Nant gan losgi lloriau a drysau fel coed tân a gorchuddio’r waliau â graffiti. Am olygfa drist oedd hon i unrhyw un oedd ag atgofion arbennig am gymuned glòs a chwareli prysur y Nant! Pan adawodd aelodau’r comiwn y Nant, cafodd yr adeiladau eu gadael yn adfeilion.

Yn 1970, symudodd y Meddyg Carl Clowes o`i swydd arbenigol yn Ysbyty Christie, Manceinion i redeg meddygfa Llanaelhaearn ar ei ben ei hun. Roedd ef a’i wraig Dorothi yn benderfynol o fagu eu plant yn siaradwyr Cymraeg. Ond yr hyn a ganfu oedd cymuned yn wynebu problemau gwirioneddol, a theimlodd y dylai rhywbeth gael ei wneud ynglŷn â’r sefyllfa. Roedd chwarel ithfaen gyfagos yn Nhrefor ar fin cau ac roedd Ysgol Llanaelhaearn hefyd dan fygythiad o gael ei chau. Roedd rhaid creu cyfleoedd cyflogaeth newydd yn yr ardal os oedd hi am oroesi.

Ers i Ddeddf gyntaf yr Iaith Gymraeg ddod i rym yn 1967 roedd galw cynyddol am weithwyr dwyieithog mewn sefydliadau cyhoeddus. Roedd y meddyg o`r farn bod angen canolfan breswyl fyddai’n agored drwy gydol y flwyddyn i gynnig cyrsiau Cymraeg i sicrhau hyn.

Wrth i’r ddau syniad asio gyda’i gilydd, ac er bod yr adeiladau yn adfeilion erbyn y 70au, penderfynwyd sefydlu canolfan bwrpasol yn y Nant a fyddai yn creu gwaith ar gyfer pobl leol ac yn rhoi hwb angenrheidiol i’r iaith Gymraeg.

Cyfnod o sefydlogi, gwneud mân welliannau i’r tai ac arbrofi gyda’r farchnad.

Agorwyd y Ganolfan Dreftadaeth yng Nghapel Seilo yn 2003 a arweiniodd at nifer cynyddol o ymwelwyr dyddiol yn ymweld â’r Nant yn y blynyddoedd i ddod. Cyfrannodd Nant Gwrtheyrn dros £0.7 miliwn i economi Pen Llŷn yn 2003.